Asılılıq nədir, necə inkişaf edir?

Asılılıq - həm fiziki, həm psixoloji, həm də sosial sahədə ləngimələr yaratmaqla çağımızın ən təhlükəli sağlamlıq problemi olmağa namizəd kimi görünür. Bu xüsusiyyət həm cəmiyyətin bütün təbəqələrini əhatə etdiyinə, həm də bir cəmiyyətdən digərinə qeyri-məhdud yayılmasına görə hər keçən gün daha çox məna daşıyır və daşıyacaqdır. Çünki problem təkcə narkotikdən istifadə edən şəxsə deyil, həm də həmin şəxsin doğulduğu ailəyə, ailənin bir hissəsi olduğu cəmiyyətə və həmin cəmiyyətin mədəni struktur xüsusiyyətlərindən tutmuş, iqtisadi fəaliyyətinə qədər geniş bir sahəyə aiddir və təsir edir. Psixoaktiv maddə asılılığı hər hansı bir maddənin terapevtik məqsədi olmadan və fizioloji ehtiyaca cavab vermədən artan miqdarda istifadəsidir. Maddəni əldə etmək, istifadə etmək və ya buraxmaq üçün çox vaxt sərf etmək; maddə istifadəsi səbəbindən sosial, peşə və şəxsi fəaliyyətlərin azaldılması və ya dayandırılması; maddə dayandırıldıqda və ya azaldıqda çəkilmə simptomlarının görünüşü; fiziki və ya zehni problemlərə baxmayaraq maddə istifadəsinin davam etməsi, maddə asılılığının əsas elementləri arasındadır. Uşaqlarda, yeniyetmələrdə və gənclərdə müşahidə olunan maddə asılılığı problemi ölkəmizdə və dünyada yeni problem deyil. Əhəmiyyətli bir ictimai sağlamlıq problemi olan maddə istifadəsi və asılılığı ilə mübarizədə əsas məqsədimiz heç bir maddə istifadəsinə başlanmamanı təmin etmək, yeniyetmələrdə sağlamlıq və həyat keyfiyyətini artırmaq olmalıdır. Maddələrdən sui-istifadənin bəzi mərhələləri var. Bu mərhələlər hər maddə istifadə edəndə eyni olmasa da, maddə istifadə edən yeniyetmələri anlamaq, müdaxilələri düzgün və uyğun tərtib etmək baxımından çox əhəmiyyətlidir. Asılılıq riski altında olan yeniyetmələr bir sıra bioloji mərhələlərlə yanaşı, müxtəlif psixoloji mərhələlərə malikdirlər. Birinci mərhələdə yeniyetmə istifadə edə biləcəyi heç bir maddədən qorxmur və bu maddədən istifadə edə biləcəyi fikri formalaşır. Sonra maddə müxtəlif səbəblərlə sınaqdan keçirilir. Bundan sonra, yaşanan emosional dalğalanmanın təkrarlanması arzusu, mənəvi iztirabların aradan qaldırılması kimi müxtəlif səbəblərlə substansiya dəfələrlə sınanır. Bu mərhələlərdə yeniyetmədə istifadə edilən maddəni idarə edə bilməsi fikri tez-tez görülür. Bundan sonra həmin maddə çox tez-tez istifadə olunmağa və yeniyetmənin həyatına mənfiliklər gətirməyə başlayır. Yeniyetmə əvvəllər görmək istəmədiyi bəzi faktlarla üzləşməyə başlayır, lakin o, maddəni tərk edəcək qədər güclü hiss etmir. Həyatı ilə bağlı neqativlər ciddiləşdikcə istifadə edilən maddəni tərk etmək cəhdləri başlayır. Maddəni bir müddət tərk edə bilsə də, maddəni yenidən işə salaraq, bir qapalı dövrəyə girir.

Yeniyetməlik və Maddə İstifadəsi

Yeniyetmələrdə maddə istifadəsi daha çox sınaq və ya sui-istifadə kimi başlasa da, daha sonra asılılıq kimi ağır bir prosesin içində özlərini hiss edirlər. Gənclərin əksəriyyəti maddədən istifadəni müstəqillik və muxtariyyət simvolu kimi görür. Narkomaniyanın yayılmasının fərdi (maraq, psixoloji problemlər, akademik uğursuzluq və s.), ailəvi (ailə münasibətlərindəki problemlər, ana və ya atanın narkotikdən istifadəsi və s.) və sosial (dost qrupu, gəncin enerjisini boşaltmaq imkanlarının məhdudluğu və s.) .) səbəblərini qeyd edə bilərik. Digər tərəfdən, uşaqlıq və yeniyetməlik dövründə yaşanan emosional travmaya səbəb olan hadisə və vəziyyətlər, maddə asılılığına səbəb olan fərdi, ailə və sosial mənfiliklərin riskini artırır. Gənclər özlərini daha enerjili, stresssiz, xoşbəxt və sosial hiss etmək üçün maddələrdən istifadə etməyə meyllidirlər, lakin bir müddət sonra çəkilmə simptomlarını aradan qaldırmaq üçün narkotiklərdən istifadə etməyə yönəlirlər (maddə yox olduqda baş verən fiziki xəstəlik əlamətlərinə bənzər əlamətlər). istifadə, narahatçılıq və s.) və normal hiss etmək.özünü göstərir. Maddə istifadəsi insanın gündəlik funksiyalarına və münasibətlərinə (iş, məktəb, ailə) mane olur, bu vəziyyət yeniyetməni tənhalığa və çarəsizliyə sürükləyir, acizlik hissi maddələrdən istifadə etmək istəyini artırır. Maddə istifadə edən yeniyetmələrdə gecə saatlarında evə gec gəlmək, tez-tez yeni dostlar tapmaq, ruhi və fiziki sağlamlığın pisləşməsi, yuxu və iştahanın pozulması, göz ətrafında qızartı kimi hallar müşahidə edilir.

 

Hansı yeniyetmələr risk altındadır?

Maddələrdən sui-istifadə bir çox psixiatrik pozuntularla əlaqələndirilir. Depressiya, təşviş pozuntuları, aşağı özgüvən kimi hallarda istifadə edilən maddə ilə ruhi ağrı və sıxıntının azaldılması ilə başlayan proses, asılılığa doğru bir başlanğıcdır. Davranış pozuntuları və antisosyal şəxsiyyət xüsusiyyətləri kimi hallarda, maddələr sərhədləri və qaydaları pozmaq, cinayətə meylli olmaq, başqalarının hüquq və azadlıqlarını nəzərə almamaq kimi səbəblərdən istifadə edilə bilər. Gələcəkdə hansı uşağın maddədən istifadə edəcəyi, hansı uşağın istifadə etməyəcəyi dəqiq bilinməsə də, bəzi elmi məlumatlarla bunu proqnozlaşdırmaq olar. Bir çox araşdırmalar göstərmişdir ki, diqqət əskikliyi və hiperaktivlik pozuntusu, davranış pozuntuları, müxalifətçi deviant pozuntu və uşaqlıqda tez-tez rast gəlinən və müalicə olunmayan uşaq depressiyaları kimi psixiatrik vəziyyətlər gələcəkdə maddə istifadəsi üçün risklidir. Bəzi uşaq və gənclər qrupları ümumi əhali ilə müqayisədə alkoqol və maddə istifadəsi riski daha yüksəkdir. Bu həssas qruplara misal olaraq məktəbdən kənarlaşdırılan, məktəbdən yayınan, cinayət və ya polis bölməsində iştirak edən, evdən qaçan, evsiz qalan və narkotik vasitələrdən istifadə edənləri göstərmək olar. Erkən uşaqlıq dövründə hirsli və əsəbi olan, davranış pozuntusu olan, hisslərini ifadə etməkdə çətinlik çəkən, stresin öhdəsindən gələ bilməyən, problem həll etmə bacarığı zəif olan, məktəb müvəffəqiyyəti aşağı olan gənclərdə risk artır. Xüsusilə gecələr musiqi məclislərinə çıxan və evə gec dönməyən gənclər çox riskli qrup yaradırlar. Gənclərə təsir edən subkulturalar vacibdir. Məsələn, son illərdə bəzi stimullaşdırıcılardan  istifadənin artması texno musiqi və rəqslə sıx əlaqəni göstərir. Dostlar qrupu ilə əlaqəli risklər çox vacibdir. Dostları maddə istifadə edən uşaq və gənclərdə riskin yüksək olması gözlənilən bir vəziyyətdir. Sorğular və ilkin dəyərləndirmələr aparıldığı zaman  istifadə etdikləri ilk maddəni özləri qədər və ya bir az yaşlı dostlarından tapdıqlarını və qrup daxilində paylaşdıqlarını ifadə edirlər. Həmyaşıdları qrupunda maddə istifadəsinin təsdiqlənməsi gənclər üçün risk faktorudur. Maddəyə asan giriş də maddə istifadəsi baxımından riskdir. Bu xüsusilə siqaret, spirt və uçucu maddələrdə mühüm problemdir. Erkən yaşda başlayan siqaret digər maddələrə keçid baxımından da yüksək risk daşıyır.

Narkotik və ya stimullaşdırıcı maddələrdən istifadə edən yeniyetmələrin maddə istifadə etdiyini necə dəqiqləşdirmək olar?

Ən dəqiq sidik və qan testləri yeniyetmənin maddələrdən istifadə edib-etmədiyini göstərir. Bununla belə, yeniyetmədə bir sıra fiziki, emosional və sosial əlamətlər müxtəlif ipucu ola bilər. İştahsızlıq, arıqlama, yuxusuzluq, gözlərin qızarması və sulanması, ürəkbulanma, qusma, ishal, həddindən artıq tərləmədə qeyri-adi qoxu və paltarda yanıqlar, geyim tərzində aşkar dəyişikliklər müxtəlif fiziki əlamətlər ola bilər. Emosional olaraq, şəxsiyyət dəyişikliyi, ani və tez-tez əhval dəyişiklikləri, mühakimə qabiliyyətinin azalması, depressiya, ümumi maraq itkisi təhlükə əlamətləri ola bilər. Maddələrdən istifadə edən yeniyetmələr məktəbdə və ailədə də müəyyən çətinliklər yaşayırlar. Zaman-zaman şagirdlə yaxşı ünsiyyətdən əvvəl və sonra məktəbdəki problemlər nəzərə alınır, ailələrə xəbərdarlıq edilir, problem mövcuddursa, aradan qaldırılmağa çalışılır. Məktəbdə; Dərsdən yayınma, laqeydlik, tez-tez iştirak etməmək, dərsdən yayınma, nizam-intizam problemləri, dost qrupunun dəyişməsi bəzi xəbərdarlıq əlamətləri olsa da, evdə tez-tez mübahisələr, evdən qaçmaq, qaydalara əməl etməmək mühüm əlamətlər arasında sayıla bilər. Yuxarıda sadalanan simptomların bir çoxu müxtəlif psixiatrik vəziyyətlərdə də görünə bildiyindən, onlar narkotik və ya stimulant istifadəsinə xas deyildir.

Psixoaktiv maddə istifadəsinin mümkün simptomları aşağıdakılardı:

o   anormal yuxu və yuxululuq

o   həddindən artıq iştahsızlıq və yaxud iştah vəziyyəti

o   qəfil əhval dəyişiklikləri

o   konsentrasiyanın olmaması, yaddaş itkisi, huşunu itirmə, halüsinasiyalar

o   məktəbə, işə, köhnə dostlara və hobbilərə marağın olmaması

o   məktəb nailiyyətlərinin azalması

o   fəaliyyətləri və getdiyi yerlər haqqında informasiya verməməsi

o   deviant davranışların mövcudluğu (yalan, oğurluq və s.)

o   yeni və fərqli dost qrupları

o   son dəbdə olan geyimlərə və qeyri-adi paltarlara marağın artması

o   paltarda və ya bədəndə qeyri-adi qoxular, ləkələr və işarələr

o   borc almağı və ya tez-tez cib xərcliyi istəməyi artırmaq

o   dostlarla olan söhbətlərdə şifrəli və gizlin söhbətləri artımı

Yuxarıda göstərilən simptomların əksəriyyətinin mütləq maddə istifadəsi ilə əlaqəli olmasa da, valideynlər uşaqlarında əhəmiyyətli bir fərq olduğunu və bu davranışların yetkinlik və cinsi yetkinlik kimi digər mümkün səbəblərdən asılı olmayaraq birbaşa maddə istifadəsindən qaynaqlandığını düşünürlər. reaktiv münasibət valideyn-övlad münasibətlərinə xələl gətirə bilər, özünə inamın itməsinə səbəb ola bilər. Bu simptomların altında yatan səbəbləri diqqətlə araşdırmaq lazımdır.

 

Yeniyetmələrdə psixoaktiv maddə asılılığı aşkarlandığı təqdirdə müalicə necə aparılır?

Ümumiyyətlə psixoaktiv maddə asılılığında müalicədə üç əsas yanaşmamız mövcuddur:

1.    Detoksifikasiya: Xəstədə absidensiya (maddənin dayandırılması zamanı ortaya çıxan fiziki, sosial və psixoloji simptomlar)  əlamətləri, fiziki və ruhi problemləri üçün müdaxilələr edilir. Bu müddət ərzində xəstə və yaxınları problemlə bağlı maarifləndirilir, lazım gəldikdə dərmanlarla xəstənin şikayətləri aradan qaldırılır, davranış dəyişiklikləri tətbiq edilir. Bədəndən maddələr qismən də olsa təmizlənir və əsas xəstə ağrıdan xilas olur. Bu proses ancaq və ancaq həkim – narkoloq nəzarətində həyata keçməlidir. Bu mərhələ dünyanın inkişak etmiş ölkələrində belə psixoterapiyaya hazırlıq mərhələsidir.

2.    Tənqidi fikrin formalaşdırılması mərhələsi: Qəbul edilən maddənin beyində mənfi təsirlərinə əsasən şəxsdə düşüncə bağlı olur və öz vəziyyətinə tənqidi olaraq yanaşa bilmir. Bu zaman psixoloq və ya psixoterapevt xüsusi texnikalar vasitəsilə şəxsdə maddəyə qarşı tənqidi fikir yaradır. Bu mərhələdə ən çox istifadə olunan texnika – Motivasiyaedici Görüş Texnikasıdır.

3.    Reabilitasiya mərhələsi: bu zaman şəxsdə sıradan çıxmış bacarıqları yenidən aktivləşdirmək və onun sosiallaşması üçün uzunmüddətli bir prosedur başlayır. Bu mərhələdə həm 12 addım proqramı, həm də elmi əsaslı psixoterapiya modellərindən istifadə olunur. Xəstənin ayıq həyata uyğunlaşması üçün lazımi bilik və bacarıqların formalaşmasına çalışılır. Residivlərin qarşısını almaq üçün zəruri psixoterapevtik yanaşmalar və dərman müalicəsi tətbiq olunur.

 

Xüsusilə uşaqlıqdan yeniyetməliyə keçid dövründə, şəxsiyyət axtarışlarının sıx olduğu dövrdə dostluq etmək, qrupa qəbul edilmək, özlərini sübut etmək kimi səbəblərlə yanlış mühitə girə, tanış olmaq kimi risklərə məruz qala bilərlər. Bu səbəblə ailələr uşaqlarını ciddi şəkildə təsir edən vəziyyətlərə qarşı diqqətli olmalı, xüsusilə yeniyetmə uşaqlarını anlamaq üçün özlərini inkişaf etdirməli, maddə asılılığı ilə bağlı problemin öhdəsindən gəlmək bacarığı qazanmalıdırlar. Ailələr yeniyetməlik və gənclik dövrlərinin xüsusilə dost davranışlarından təsirlənməyə həssas bir dövr olduğunun fərqində olaraq, fərdi inkişaflarını təşviq edərək, fərdi qabiliyyətlərini gücləndirərək həmyaşıdlarının mənfi təzyiqlərinə qarşı müqavimətlərini artırmalıdırlar. Özünə güvənən, həyata düzgün və pozitiv baxış bucağı inkişaf etdirə bilən gənclər, özlərinə inamını itirmədən dostlarının və qruplarının alkoqol, tütün və ya asılılıq yaradan maddələrdən istifadə təklif və təzyiqlərinə müqavimət göstərə bilirlər. Gənclərin həmyaşıdlarının təsiri, maraq və ya hər hansı digər səbəbdən bir dəfə asılılıq yaradan maddələrdən istifadə etməyə cəhd etməsi onların daimi istifadəçi olacaqları demək deyil. Valideynlər belə bir vəziyyətdən xəbərdar olarlarsa, vəziyyəti birdəfəlik xırdalıq kimi qəbul etmədən, ittiham etmədən sağlam düşüncə ilə lazımi tədbirlər görməlidirlər. Maddə istifadəsinin qarşısını almaq üçün ailələrin inkişaf etdirə biləcəyi üsulları sadalamaq istəsək, bunlar:

Uşaqları sevgi və şəfqətlə böyütmək

Davamlı və ədalətli nizam-intizam

Fikir və hisslərin ifadəsi üçün imkan və mühitin təmin edilməsi

Məktəbdə və evdə müsbət təcrübələr üçün fürsətlərdən istifadə etmək

Sabit ailə mühiti

Gənclərin səhvlərinə dözümlü olmaq

Uşaqların və gənclərin dostluq dairəsini yaxından izləmək

İdman, ədəbiyyat, könüllü təşkilatlarda işləmək kimi hobbiləri əldə etmələrinə dəstək olmaq